دوستی صحبت می‌کرد که در جایی دیده است که یک آشنایش گفته چه غریب است صفتِ ’مستجاب‌زده‘ در بیتِ حافظ:

بیا به میکده حافظ که بر تو عرضه کنم / هزار صف ز دعاهای مستجاب زده.

بله: نوشته‌ام ’مستجاب‌ زده‘، و نه ’مستجاب‌زده‘. چند سال پیش که اولین بار این را با صدای آقای نامجو شنیدم ساختِ بیت به نظرم عجیب آمد، و یادم نیست که آیا به شرحِ برگ‌نیسی نگاه کردم یا به حافظ‌نامهی آقای خرمشاهی، و این توضیح را یافتم که ’زده‘ مربوط می‌شود به ’صف‘—آن پیرِ بیتِ اول که بر درِ سرای رُفته و آب‌زده‌ی مغان نشسته بوده است، حالا دارد به حافظ می‌گوید که بیا به میکده که نشان‌ات بدهم هزار دعای مستجاب را که صف زده‌اند [کمی امروز‌ی‌تر: هزار دعای اجابت‌شده را نشان‌ات بدهم که صف کشیده‌اند؛ یعنی که دعاهای اجابت‌شده بسیارند]. در همین غزل، اگرچه در جاهایی ’زده‘ صفت ساخته است (مثلِ ’بختِ خواب‌زده‘)، در جاهای دیگری هم روشن است که بخشی از یک فعلِ مرکّب است: ’نشسته پیر و صلایی به شیخ و شاب زده‘، یا ’عذارِ مغبچگان راهِ آفتاب زده‘.

حالا غیر از اینکه گویا برخی از اهلِ فنّ می‌گویند که حافظ بارها و بارها غزل‌هایش را اصلاح می‌کرده تا پرداخته‌تر بشوند، این هم هست که منِ حافظ‌ناشناس هرگز گمان نکرده‌ام که حافظ اندیشه‌ی ژرفی داشته است—فراتر از شکوه از رواجِ ریا و اعتبارِ گدا و غیره—که لازم می‌دیده فوراً بیان‌اش کند؛ با این حال، ساختِ شاید کمی‌به‌هم‌ریخته‌ی این بیت مرا به یادِ بیتی از شاعری می‌اندازد که آن شاعر در نظرِ من (و شاید در نظرِ اهلِ فنّ) مصداقِ روشنی از اندیشه‌ورزیِ متعهدانه است—ناصرِ خسرو در قصیده‌ی مشهوری گفته است:

پسنده است با زهدِ عمّار و بوذر / کند مدحِ محمود مر عنصری را؟

و می‌بینیم که نحو شدیداً به‌‌هم‌ریخته است (یا شاید من گوشِ‌ خراسانی ندارم؟)، و شاید باید این‌طور فهمیدش که می‌پرسد آیا، با وجودِ زهدِ عمّار و ابوذر، این کارِ عنصری پسندیده است که محمود [غزنوی] را مدح کند. در همین پاراگراف عرض کنم: حالا البته شاید از جهاتِ دیگری بیتِ ناصر ما را یادِ نوشته‌های دامت بیندازد؛ اما به‌نظر می‌رسد که دامت، هر قدر هم سخت‌خوان باشد، گرامرش درست است. نکته‌ی دیگر اینکه کاش همه‌ی نمایه‌ها مثلِ نمایه‌ی هیوم بود و می‌شد با شماره‌ی پاراگراف ارجاع داد.

اخیراً زیاد درگیرِ دو متنِ انگلیسی بوده‌ام که در یکی واژه‌ی ’body‘ و در دیگری واژه‌ی ’identity‘ مکرراً ظاهر می‌شود. برای آن کسانی از ما که شاید عادت کرده باشیم نگرانِ غنای شگرفِ زبانِ (فلسفیِ) انگلیسی و مقایسه‌اش با فارسی باشیم، به طرزِ ویژه‌ای دل‌انگیز است که در موردِ این دو واژه ببینیم که فارسی غنی‌تر است.

برای ’body‘ در فارسی دست‌کم دو واژه داریم: ’جسم‘ و ’بدن‘، که این دومی را معمولاً این‌طور می‌فهمیم که متضمنِ حیات است. حالا در بعضی بحث‌ها (مثلاً شاید در بحثِ اذهانِ دیگر) شاید مستقیماً مهم نباشد که به مفهومِ حیات توجه کنیم؛ اما موردِ بعدی به نظرم حقیقتاً جالب است:

برای ’identity‘ هم دو واژه داریم. آن معنای این واژه که حدس می‌زنم در انگلیسی رایج‌تر باشد و شکلِ خلاصه‌شده‌ی ’ID‘ (مثلاً در ’ID card‘) هم همان معنا را می‌دهد این است: هویّت. اما حالا فرض کنید که داریم متنی می‌خوانیم از پارفیت یا پِری یا شومِیکِر یا ویلیامز. در کنارِ معنای هویّت، واژه‌ی ’identity‘ را چونان اسمِ یک نسبت یا رابطه هم می‌بینیم—اشیاءِ x و y این نسبت را با هم دارند اگر و فقط اگر x = y. (این امرِ شناخته‌شده‌ای است که دستورِ زبان، هم در فارسی و هم در انگلیسی، در اینجا می‌تواند آزارمان دهد از جمله چون خیلی روشن نیست که فعل‌ها را باید مفرد بگوییم با جمع.) برای این مفهوم، در فارسی واژه‌ی ’اینهمانی‘ را داریم که گویا ساخته‌ی محمدعلی فروغی است، و این نحوه‌ی نوشتن‌اش را من به ’این‌همانی‘ ترجیح می‌دهم. حتی اگر به واژه‌های ’concept‘ و ’notion‘ و غیره فکر نکنم، برایم بسیار مطبوع است که ببینم در موردی در فلسفه‌ی امروز، برش‌های معناییِ فارسی ظریف‌تر از انگلیسی است.

اینها البته مربوط بود به بحث‌های فلسفی؛ روشن است که هر دوی این اصطلاحاتِ انگلیسی در سیاق‌های دیگر معناهای دیگری دارند.

شاید برخی از ما در اینجا به یادِ فعلِ ’know‘ در انگلیسی بیفتیم و اینکه فارسی و فرانسه در این مورد غنی‌تر از انگلیسی‌اند. برخی از ما شاید بدبینانه به این فکر کنیم که بعضی بحث‌های رایل و ویلیامسن و ستنلی با این گستردگی مطرح نمی‌شد اگر که در انگلیسی هم مثلِ فارسی فرقی شنیده می‌شد بینِ واژه‌های بیان‌کننده‌ی دانستن و بلدبودن. به نظرم موردِ ’identity‘ متفاوت است،‌ از این نظر که بعید است کسی ناتوان بوده باشد از فرق‌گذاریِ سریع بینِ تابعِ هویّت و نسبتِ اینهمانی.

[آشفته‌نویسی]

ویکیپدیای انگلیسی می‌گوید که اسمِ Dorothy در چهار دهه‌ی اولِ قرنِ گذشته جزوِ ده اسمِ پربسامد برای نوزادانِ دختر در ایالاتِ متحده بوده است، اما در ۲۰۱۰ فقط ۲۳۵ نوزاد را این نام نهاده‌اند. نمی‌دانم چطور رسیده بودم به این. شاید شروع‌اش خواندن درباره‌ی اسمِ Brandon بوده باشد که اسمِ آن شخصیتِ متعفن‌ترِ فیلمِ هیچکاک است.

شب که چه عرض کنم: به گمان‌ام پنجِ صبح بود که تماشای فیلمِ استاد تمام شد. در دقیقه‌ی ۵۷ خانمِ ویلسن در بخشی از یک جمله‌اش چیزی را گفته بود که در عنوانْ نوشته‌ام. خیلی مسحورِ فیلم نشدم. ساعتی بعد خواب می‌دیدم که دوروتی کریپکی به پسرش که دارد متنی پر از plus و quus می‌نویسد همین جمله را می‌گوید.

همین. گاهی این‌طور به‌نظرم می‌آید که بعضی خواب‌دیدن‌هایمان مثلِ کوک‌کردنِ ساز هستند: برای خوب‌کارکردنِ بعدیِ ذهن لازم‌اند اما خودشان به‌تنهایی آشفته می‌نمایند (یا شاید آشفته هستند). هیوم هم شاید یک وقتی چیزی گفته باشد در موردِ تداعیِ ایده‌ها در رؤیا. بگذریم که داستانِ مشهوری هست از اینکه یک بار شاهِ قاجار کنسرتی را استماع کرده بوده‌اند و بخشی را بسیار خوش داشته بوده‌اند، که بعداً معلوم شده وقتی بوده که نوازندگان مشغولِ کوک‌کردنِ سازهایشان بوده‌اند.

نوشتن هم شاید گاهی کارکردش همین باشد.

بیست‌وهشتمِ رمضانِ یکی از این سال‌ها، با تقویمی که رمضان را سی‌روزه اعلام می‌کند. شاید تمسخری در حرف‌ام بود وقتی که گفتم که مصاحبه‌ی آقایی معمم را شنیده‌ام، یک ساعت بعد از اذانِ مغرب، که گفته است که بعید است فردا عیدِ فطر باشد و إن شاء الله پس‌فردا عید است. گفتم که استثناء موردی ندارد: فردا اگر اولِ شوّال نباشد پس‌فردا قطعاً هست و نیازی به مشروط‌کردن‌اش به خواستِ خداوند نیست. گفت که برخی مؤمنان (در غربِ مسیحی و در شرقِ مسلمان) قدرتِ الهی را حتی فوقِ اخلاق و فوقِ منطق می‌دانسته‌‌اند؛ قوانینِ سماوی که سهل است. 

و داستانی برایم خواند که یک آشنای قدیمی‌اش یک بار نشان‌اش داده بوده است. اسمِ داستان‌ْ ’وجوبِ نمازِ آیات‘ بوده است. اجازه‌ی نقل دارم.

*

سال‌ها بود که می‌دانستم که محاسبه کرده‌اند که امروز خورشیدگرفتگیِ کاملی رخ می‌دهد که از اینجا می‌شود دیدش. من و دیگرانی که برای تماشای کسوف آمده بودند در دشت جمع بودیم.

زیاد حالِ توصیف ندارم. اصلِ مطلب این است که در ساعتی که مقرر می‌انگاشتیم خورشید نگرفت. چرا؟ نمی‌دانم—حتماً بعداً (اگر که بعدی در کار باشد) تبیینی پیدا خواهند کرد. آنچه الآن برایم مهم‌ترین است گزاردنِ نمازِ آیات است برای اظهارِ رسمیِ خشوع در برابرِ آن که خورشید و ماه به امرِ او می‌گیرند و به اذنِ او نمی‌گیرند…

[اعلان]

نامه‌ای حاویِ متنِ زیر را (به فارسی و انگلیسی، در معرفیِ مجله‌ی فلسفیِ تازه‌تأسیسِ اشاره) دوست‌ام نصیر موسویان برایم فرستاده است. انتشارِ مجله‌ای با رعایتِ این ضوابط مطمئناً‌ شأن و کیفیتِ فلسفه در ایران را به طرزِ چشمگیری بالا خواهد برد. موفقیتِ سردبیر و همکاران‌اش در انتشارِ اشاره طبیعتاً باعثِ خوشحالیِ علاقه‌مندانِ جدیِ فلسفه خواهد شد.

—

به نام خدا،

سلام،

بسیار خوشحالم، تا از طرف شورای ویراستاران، آغاز به کار اشاره: مجله ایرانی فلسفه را به اطلاعتان برسانم. اشاره مجله‌ای بین‌المللی و دو زبانه (فارسی و انگلیسی) است که مقالات فلسفی ممتاز را در همۀ حوزه‌های فلسفی و سنت‌های آن منتشر می‌کند. مقالات به روش «همتا ارزیابی» (peer review) داوری می‌شوند و دسترسی به آنها برای عموم آزاد است. برای اطلاعات بیشتر، لطفاً به وب سایت ما مراجعه فرمایید.

ارادتمند

سید نصرالله موسویان

Dear all,

On behalf of the advisory board, I am pleased to announce the launch of Eshare: An Iranian Journal of Philosophy. Eshare is a peer-reviewed, international, open access journal dedicated to publishing high quality papers on all aspects of philosophy and from all traditions. For further information please visit our website.

Sincerely yours

Seyed N. Mousavian 

داریم اثری را منتشر می‌‌کنیم، و کسی هست که به دلیلی می‌‌خواهیم (یا لازم می‌دانیم) از او تشکر کنیم—مثلاً فیلمی ساخته‌ایم یا کتابی ترجمه کرده‌ایم و می‌خواهیم در پایان یا در آغازش بنویسیم که از فلانی سپاسگزاریم، و احتمالاً این را هم ذکر کنیم که چرا سپاسگزاریم. آیا لازم است که از او اجازه بگیریم؟

شهودِ من این است که برای تشکرِ عمومی (بالاخص مکتوب) از کسی باید از او اجازه بگیریم. سعی می‌کنم نمونه‌هایی ذکر کنم که این شهود را موجّه کنم. بعضی از این موارد ساختگی است، و احتمالاً در همه‌ی اینها کسی که ناراضی خواهد بود که از او تشکر بشود شخصی است با میزانی از خودشیفتگی؛ اما توجه داریم که اگر از حقوقِ کسی این باشد که بدونِ اجازه‌اش از او به شکلِ عمومی تشکر نشود،‌ در این صورت شاید اهمیتی نداشته باشد که تشکرشونده‌ی بالقوه خودشیفته باشد یا نباشد. دیگر اینکه واژه‌های ’تشکر‘ و ’سپاسگزاری‘ شاید مسأله‌ی مرا به‌خوبی بازنمایی نکنند؛ منظورم ذکرِ افراد است از بابِ آنچه در انگلیسی به آن ’acknowledgments‘ می‌گویند، که می‌تواند صرفاً بیانِ دِین باشد.

۱. کسی آمده بود و می‌گفت که دارد در فلان دانشگاه رساله‌ای می‌نویسد درباره‌ی نظرِ دکتر علی شریعتی درباره‌ی آراءِ ویتگنشتاینِ متأخر در فلسفه‌ی ریاضیات. گفتم که به موضوع علاقه‌ای ندارم، و وقتی منبع خواست ارجاع‌اش دادم به یک مدخلِ ویکیپدیای فارسی در موضوعی مربوط به فلسفه‌ی ریاضیات. از تصورِ اینکه در مقدمه‌ی رساله‌اش از من تشکر کند حال‌ام چندان خوش نمی‌شود.

۲. دوستی می‌گفت که کسی در رساله‌ی دکتری‌اش از او در همان جمله‌ای تشکر کرده است که از کسِ دیگری که—به نظرِ این دوست—سست‌عنصر و دون‌طبع است، و این دوستِ من حالِ بسیار بدی داشت از اینکه نام‌اش در کنارِ نامِ آن شخصِ دیگر آمده است.

۳. همان دوست می‌گفت که جایی برای اعتراض نمی‌بود اگر مثلاً استادِ راهنمای این رساله بود: می‌گفت که اگر انجامِ کاری وظیفه‌اش بوده، جزوِ حقوق‌اش نیست که برای ذکرِ نام‌اش از او اجازه بگیرند. 

۴. تصور کنید که مادرِ هرگزازدواج‌نکرده‌ای در ابتدای کتابی بنویسد که از جرج کلونی سپاسگزار است که باعث شد فرزنددار بشود. 

۵. واکنشِ ابتدایی‌مان به (۴) شاید این باشد که احتمالاً اصلِ جریان دروغ است یا حاصلِ توهّمِ تشکرکننده است. تصور می‌کنم که نکته‌ی اصلیْ حقیقت‌داشتن یا حقیقت‌نداشتنِ‌ موضوعِ تشکر نیست؛ به نظرم یکی از نکاتِ موضوعیت‌دارْ این است که آیا تشکرشونده موضوع را کمابیش همان‌طوری می‌بیند که تشکرکننده می‌بیند یا نه، و، اگر می‌بیند، آیا راضی هست که نام‌اش ذکر بشود یا نه.

۶. گمان می‌کنم که ملاحظاتی نزدیک به اینها در موردِ‌ تقدیمِ مکتوبِ اثر به افرادِ زنده هم موضوعیت داشته باشد. من اگر کارگردانِ یک مجموعه‌ی تلویزیونیِ سیمای جمهوری اسلامی ایران باشم، گمان می‌‌کنم که پیش از اینکه در اول یا آخرِ فیلم بنویسم ’تقدیم به وودی الن‘ باید از استاد اجازه بگیرم—پیرمرد شاید حال‌اش بد شود. 

۷. از وجوهِ لازم‌کننده‌ی اجازه‌گرفتن می‌تواند این باشد که تشکرشونده، حتی اگر راضی باشد که اسم‌اش ذکر بشود، ترجیحِ خاصی در موردِ نحوه‌ی نوشتن‌اش داشته باشد: مثلاً اینکه اصرار داشته باشد ’مهندس‘ ذکر نشود، یا ’سیّد‘ ذکر بشود، یا نامِ شناسنامه‌ای‌اش (که تشکرکننده از آن خبر ندارد) بیاید. نیز اگر که اسم‌اش دارد به خطی غیر از خطِ زبانِ اصلی ذکر می‌شود شاید املای خاصی را در نظر داشته باشد: کسی که اسم‌اش ’کامران‘ است شاید اسم‌اش را به خطِ لاتین طوری بنویسد که نتوانید به طورِ پیشینی بدانید. [به نظرِ من، اگر یک چیز باشد که هیچ ویراستاری حقِ تغییرش را ندارد آن چیز نحوه‌ای است که شخص اسمِ خودش را می‌نویسد.]

نظرتان چیست؟

سه سالِ بسیار مطبوع از این دوره‌ی درس‌دادن‌ام در دبیرستان گذشته است. در جای فعلی دیگر درس نخواهم داد، و درس‌دادن در جای دیگر هنوز قطعی نشده است؛ به نظرم رسید شاید خوب باشد که در چند موضوعِ مربوط به تدریس چیزهایی بنویسم. اولین‌اش درباره‌ی امتحان است. مقدمتاً شاید ذکرِ این امر لازم باشد که آنچه درس می‌‌داده‌ام ریاضیات بوده است، و هر بار که درس می‌داده‌ام دانش‌آموزان‌ام دانش‌آموزانِ مدارسِ بسیار شاخصی بوده‌اند (از جمله از نظرِ نتایجِ المپیادهای علمیِ دانش‌آموزی)—شاید همه‌ی آنچه گزارش می‌کنم در کلاسی با موضوعی متفاوت یا با مخاطبانی با سطحی متفاوت اجراشدنی نباشد.

***

گاهی می‌شنویم که امتحانْ یک جلسه‌ی یادگیری است. نمی‌دانم آیا دیگران هم به این شعار اعتقاد دارند یا نه؛ اما من کاملاً جدی می‌گیرم‌اش. یک اقتضای اینکه، به نظرِ من، جلسه‌ی امتحان یک جلسه‌ی یادگیری است این است که امتحان‌های کلاس‌های من در مکانِ معمولِ کلاس برگذار می‌شود: دانش‌آموزان را به سالنِ جداگانه‌ای نمی‌برم، جایشان را نوعاً تغییر نمی‌دهم (و فاصله‌شان را زیاد نمی‌کنم)، استفاده از ماشین‌حساب را ممنوع نمی‌کنم. مهم‌تر از همه‌ی اینها: به سؤال‌ها جواب می‌دهم: اگر کسی تعریفی را فراموش کرده یادآوری می‌کنم (مگر، طبیعتاً، در مواردِ معدودی که موضوعِ سؤال خودِ تعریف است)، اگر ایده‌ای دارد بررسی می‌کنم و نظر می‌دهم—و البته سؤال و جواب با صدایی آهسته و به‌طورِ خصوصی مطرح می‌شود تا مزاحمِ دیگران نشویم.

در کنارِ همه‌ی اینها، گمان می‌کنم که در تصحیحِ ورقه‌ها و در نگذشتن از خطاهای مفهومی کاملاً سخت‌گیرم. ورقه می‌تواند بدخط یا با غلطِ املایی باشد؛ اما از کنارِ استدلالِ اشتباه نمی‌گذرم. (متأسفانه برخی، به صرافتِ طبعِ کج یا تحتِ تأثیرِ شاگردانِ متوسطِ‌ شاگردانِ زنده‌یاد غلامحسین مصاحب، دقتِ مفهومی را با ملّانقطی‌بودن خلط می‌کنند.)

*

تقلب؟ تصورِ من این است که امتحانِ خوبی در ریاضیات (شاید بر خلافِ مثلاً امتحانی در املاء) چنان است که اصولاً‌ شکل‌هایی ابتدایی از تقلب (پرسیدنِ سریعِ‌ جواب) به‌کار نمی‌آید. سؤال‌های هر امتحانِ خوب در ریاضیات سؤال‌هایی تحلیلی است و نه سؤال‌هایی چندگزینه‌ای. هم برای نشان‌دادنِ اعتمادم به دانش‌آموزان و هم برای رفعِ خستگیِ ناشی از رفت‌وآمدِ زیادی در کلاس که لازمه‌ی جواب‌دادن به همه‌ی سؤال‌ها است، در طولِ جلسه‌ی امتحان دو-سه باری از کلاس بیرون می‌آیم. از اعتماد و اینها که بگذریم، حقیقت این است که،‌ دست‌کم در امورِ مربوط به تقلب، دانش‌آموزان نوعاً خبره‌تر از ناظم و معلم‌اند؛ سخت‌گیریِ افراطی و نمایشی بیهوده است: حتی در جلساتِ کاملاً رسمی هم دانش‌آموزان نوعاً می‌توانند تقلب کنند اگر بخواهند. بخشِ دیگری از اعتماد و نشان‌دادنِ اعتماد این است که کسی که در امتحان غایب باشد بعداً سؤال‌ها را از من می‌گیرد و قرار بر این خواهد بود که در خانه خودش را در شرایطِ امتحان قرار دهد و پاسخ‌ها را بنویسد و در جلسه‌ی آینده بیاورد (خیلی کم پیش آمده است که چنین کسی نمره‌ی کامل بگیرد، و تصورِ من گاه این بوده است که چنین کسانی گاه عمداً چیزی را غلط می‌نویسند تا اطمینان بدهند که تقلب نکرده‌اند).

در چند باری که درس داده‌ام،‌ بسیار کم پیش آمده است که با موردِ جدی‌ای از تقلب مواجه بشوم. (پیش از اولین امتحان، هر کدام از دانش‌آموزان دست‌کم سه-چهار بار مسائلی را به صورتِ مکتوب حل کرده است و تحویل داده است؛ این است که حتی پیش از اولین امتحان هم تصویرِ کمابیش روشنی از نحوه‌ی نوشتنِ دانش‌آموزان‌ام دارم.) یک نمونه‌ی حادّ را بگویم. شواهدِ متنی (از جمله یکسان‌بودنِ اشتباه‌ها) حاکی از این بود که س و ش در جلسه‌ی امتحان به طرزِ غیرمجازی همکاری کرده‌اند. در جمعِ سه‌نفره‌مان گفتم که یا باید توضیح بدهند که چگونه است که نوشته‌شان این‌قدر شبیه است، یا یکی باید قبول کند که جواب را از روی ورقه‌ی دیگری نوشته است؛ گفتم که در غیرِ این صورت هر دوی آنان برای آن سؤال نمره‌ی صفر خواهند گرفت. تا زنگِ بعد فرصت داشتند. س مسؤولیت را پذیرفت. دوستی‌مان محکم‌تر شد، و ادامه دارد.) و نکته‌ی دیگر البته این است که امتحان‌دهندگان می‌دانند که باید بتوانند، اگر که لازم شد، نوشته‌شان را توضیح بدهند و از آن دفاع کنند.

*

جلسه‌ی امتحان یک جلسه‌ی کلاس است؛ پس، مثلِ جلسه‌های دیگرِ کلاس، خوردن و آشامیدن آزاد است (مشروط بر اینکه متضمنِ بو یا صدا نباشد). حتی نوعاً پیش از اولین امتحان‌ها به دانش‌آموزان‌ام پیشنهاد می‌کنم که شکلات یا آب‌میوه همراه داشته باشند. از معدود مواردی که به دانش‌آموزان‌ام می‌خندم وقتی است که پیش از امتحان می‌پرسند که آیا می‌شود با مداد نوشت (روشن است که با هر چیزی مجازند بنویسند). وقتی کسی ورقه‌اش را پیش از پایانِ فرصت تحویل می‌دهد، هرگز ورقه‌اش را در کلاس و در حضورِ دیگران بررسی نمی‌کنم.

*

در اولین جلسه‌ی بعد از امتحان ورقه‌ها را نمره‌داده‌شده تحویل می‌دهم. مثلِ هر تحویل‌دادنِ دیگری، در این مورد هم برگه‌ها به ترتیبِ الفباییِ نام یا نام‌خانوادگی است. نمره در جایی از ورقه نوشته‌ می‌شود (نوعاً در پشتِ آخرین صفحه) که در هنگام تحویل‌دادن و تحویل‌گرفتن کسی نتواند نمره‌ی دیگری را ببیند. بی‌استثناء، در هر برگه‌ای چیزی می‌نویسم—نوعاً در ذیلِ هر سؤال هم چیزی می‌نویسم. برگه‌ها را هرگز با رنگِ قرمز تصحیح نمی‌کنم. در دو-سه امتحانِ اول که احتمالاً هنوز موضوع جا نیفتاده است،‌ موقعِ تحویل‌دادنِ برگه‌ها توضیح می‌دهم که اعتراض حقّ‌ِ هر کسی است که من به برگه‌اش نمره داده‌ام، و توضیح می‌دهم که اگر تشخیصِ من این باشد که اعتراض نابجا است نمره‌ای کم نخواهد شد. قبل از اینکه ورقه‌ها را تحویل بدهم سؤال‌ها را حل می‌کنم و راه‌حل‌های غیراستاندارد و ایده‌های بدیع را با ذکرِ نامِ صاحبان‌شان توضیح می‌دهم. ورقه‌ها را که تحویل می‌دهم کلاس تعطیل می‌شود و فقط کسانی که اعتراض دارند می‌مانند.

**

اینها فقط مسائلی شکلی است—صحبت از محتوا فرصتِ دیگری می‌خواهد. دیگر اینکه از این سؤالِ مقدّر آگاه هستم که دانش‌آموزانی که سالی یا دو سالی را در چنین کلاسی گذرانده‌اند با امتحان‌های رسمی و با کنکور چه خواهند کرد. در این مورد البته باید توضیح داد؛ عجالتاً و اجمالاً: اول اینکه دانش‌آموزانِ من دو یا سه سال با کنکور فاصله داشته‌اند، و گمانِ من این است که هر شخصِ هوشمندی می‌تواند، با پرهیز از آنچه در کلاس‌های کنکور به افراد خورانده می‌شود، در فرصتی پنج-شش‌ماهه برای کنکور آماده شود (متوجه هستم که باید در موردِ این ادعا توضیح بدهم و دلیل بیاورم). دیگر اینکه مشخصاً تجربه‌ی این سه سال نشان داده است که دانش‌آموزانِ من در امتحان‌های رسمیِ پایان‌ترم خوب عمل کرده‌اند. 

کسانی کشته شده‌اند، کسانی مجروح، بسیاری وحشت‌زده (و چه ترجمه‌ی مناسبی است این واژه‌ی وحشت‌افکنی)، همه نگران. در کنارِ غم و اندیشه‌ی اینها، چه خوب است که می‌بینیم گفتارِ پخته‌ی مسؤولانِ سیاسی و امنیتی را. کسانی را که مستقیماً و به‌شدت از ماجرا آسیب دیده‌اند فراموش نکنیم، اما می‌شود به خودمان ببالیم بابتِ سبکِ ایرانی: در لندنِ سی سال پیش اگر رخ داده بود، تا سال‌ها برایمان حکایت می‌گفتند که بیرون تیراندازی و انفجار بود اما فرآیندِ قانون‌گذاری تعطیل نشد؛ در دی‌سی اگر بود، دنیا تحسین می‌کرد که کهنه‌سربازی که حالا نماینده‌ی پارلمان است سلاحِ محافظِ کشته‌شده را برداشته و با تروریست‌ها درگیر شده. دیده‌ام که بعضاً مخالفانِ سرسختِ جمهوری اسلامی ایران هم این جنبه‌ها را، و کیفیتِ کارِ نیروهای امنیتی را، تحسین کرده‌اند. الفضل ما شهدت به الأعداء.

داعس، یا کسانی با مرامی داعسی، به ما حمله کرده‌اند. کارآمدیِ سربازان‌مان در درون و بیرونِ کشور اگر نبود، حمله‌ها هم زودتر واردِ ایران شده بود و هم مهلک‌تر می‌بود. 

—

سَرنامِ ’داعش‘، چنان که معروف است، ساخته شده است از حروفِ ابتدای واژه‌هایی که این گروه خود را با ترکیبِ آن واژه‌ها معرفی می‌کند (یا می‌کرد): الدولة الأسلامیة فی العراق و الشام. و خوانده‌ایم که واژه‌ی ’داعش‘ را خودِ این گروه توهین‌آمیز می‌یابند و به‌کاربردن‌اش را مجازات می‌کنند. به لحاظِ تاریخی، شام (یا شامات) گویا محدوده‌ای بوده است وسیع‌تر از سوریه‌ی امروزی، و شاید این دلیلی باشد بر اینکه در انگلیسی در اینجا شاید ’Levant‘ ترجمه‌ی دقیق‌تری باشد نسبت به ’Syria‘، و لذا شاید ’ISIL‘، که از اوباما می‌شنیدیم، از جهاتی دقیق‌تر باشد از ’ISIS‘ که از ترامپ شنیده‌ایم: در حالی که سرنامِ انگلیسیِ اول اشاره دارد به عراق و شام، دومی اشاره دارد به عراق و سوریه. (بحث نسبتاً داغ است.)

من در تحقیرِ حتی نام‌محورِ کسانی که نظام‌مندانه ترور می‌کنند مشکلی نمی‌بینم. به گوشِ من این‌طور است که داعس میزانِ تحقیرکنندگی‌اش بیشتر از داعش است (که خودش هم تحقیرآمیز است). داعس مثلِ داعش است که دندان‌هایش را کشیده باشند. امیدوارم به‌زودی جانی برای این جانیان نمانَد.

برنارد گی و گروه‌اش دیروز رسیدند. دیشب دخترِ روزِ قبل را گرفتند و بسیار محتمل است که به اتهامِ جادوگری بسوزانندش. کتاب را سخت است زمین‌گذاشتن. وعده‌ی چندصفحه‌پیش‌رفتن (در مقامِ مزدِ کار) ادامه‌دهنده‌ی کارِ تصحیحِ ورقه‌ها و ادامه‌دهنده‌ی کارِ نمونه‌خوانی است.

قبل‌اش ادسو مخفیانه حرف‌های ابن‌سینا و دیگران درباره‌ی عشق را می‌خوانْد. قبل‌اش ادسو از ویلیام پرسیده بود که آیا، پس، به سؤالات جوابِ واحد ندارد؛ ویلیام جواب داده بود که اگر داشت می‌رفت در پاریس الهیات درس می‌داد.

شش سال بعد، عصرِ چهارشنبه رسیدم به آیه‌ی بیست‌وششمِ آل‌عمران. و یادِ عزیزِ آقای سحابی…

از ربّنای شگفت‌انگیزی که آقای شجریان حدودِ چهل سال پیش خوانده است آنچه بیشتر دوست دارم آخرین بخش است که قسمتی است از آیه‌ی ۲۵۰ از البقرة. بهره‌ی بزرگی از لشکرِ طالوت—شاهِ بنی‌اسرائیل—در آزمونِ به‌اندازه‌نوشیدنِ آب ناکام شده‌اند. از آنان که مانده‌اند، و ایمان هم داشته‌اند، می‌شنویم که امروز ما را توانِ هماوردی با جالوت و سپاهیان‌اش نیست. اما آنانی از این ماندگان که به دیدارِ خداوند یقین دارند می‌گویند بسا گروهی کم‌شمار که به اذنِ خداوند بر گروهی کثیر چیره شدند و خداوند با شکیبایان است. و چون بیرون شد جالوت و سپاهِ او، گفتند خداوندا فرو ریز بر ما شکیبایی و استوار بدار پاهای ما، و یاری کن ما را بر گروهِ کافران*: ربّنا أفرغ علینا صبرًا و ثبّت أقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین.

امرِ شناخته‌شده‌ای است که بی‌ذوقان و کم‌سوادان در مواجهه با آثارِ هنریِ از طرازِ اولْ کارشان خرده‌گیری است (و اخیراً باز دیده‌ایم که گویا خلّاقیتی هست در گرفتنِ خرده‌های نو)؛ به هر حال، این وبلاگ‌نویس گاهی بعد از درآمدن از خلسه‌ی شنیدنِ ربّنای آقای شجریان با خودش فکر می‌کند که کاش بخشی از آخرین آیه‌ی البقرة هم در این اثرِ مسحورکننده آمده بود: ربّنا لا تؤاخِذنا إن نَسینا أو أخطأنا ربّنا و لا تَحمِل علینا إصرًا کما حمَلته علی الذین من قبلنا ربّنا و لا تُحَمِّلنا ما لا طاقة لنا بهِ …

* ترجمه‌ای از قرنِ چهارم (ترجمه‌ی تفسیرِ طبری).

دومِ خردادِ ۱۳۹۶.

منظورم همین است که نوشته‌ام: حتی اگر مسیر طولانی‌تر بشود (نه اینکه حتی اگر طولانی‌تر از آنی باشد که در ابتدا تصور کرده بودیم).

از وبلاگ‌های بسیار معدودی که می‌خوانم یکی هست که نویسنده‌اش را نمی‌شناسم، یا دست‌کم در مقامِ نویسنده‌ی آن وبلاگ نمی‌شناسم. چند وقت پیش مطلبِ تأمل برانگیزی نوشته بود و من ذیل‌اش چیزی نوشتم (اعنی: کامنت گذاشتم). تا امروز که بیش از دو هفته گذشته است آن یادداشتِ چندسطریِ من منتشر نشده است؛ به نظرم رسید که، برای تغییرِ ذائقه و بیرون‌آمدن از فضای انتخابات، با توضیحِ بیشتری در اینجا منتشرش کنم.

مطلبی که ذیل‌اش چیزی نوشته بودم حرفی بود درباره‌ی اینکه گاهی برای چیزی مرزی تعیین می‌کنیم و می‌گوییم که موضوع را از آنجا به بعد تحمل نخواهیم کرد، اما حواس‌مان نیست که، در مواردی، ما که جلوتر که می‌رویم آن مرز هم جلوتر می‌رود. (مثلاً آن مرزْ می‌تواند حدِ تحملِ ما در برابرِ درد باشد، و هم‌چنان که درد زیاد می‌شود شاید آستانه‌ی تحملِ ما هم بالاتر برود.) اصلِ مطلب البته جالب است و می‌شود درباره‌اش فکر کرد. چیزی که می‌خواهم بگویم—بدونِ اینکه در این توهّم باشم که مسائلِ عمیقِ انسانی را می‌شود با ریاضیاتِ مقدماتی حل کرد—مسأله‌ای در ریاضیات است که شاید مدلی برای این موضوع باشد و شاید نباشد. و این مسأله نمونه‌ای از پارادوکس‌های آن اندیشمندِ اِلِئایی نیست.

مسأله مسأله‌ی نسبتاً مشهوری در رشته‌های همساز است و جورهای مختلفی می‌شود بیان‌اش کرد و با معلوماتِ دبیرستانی می‌شود به آن پرداخت (در همین سالِ تحصیلی‌ای که در اواخرش هستیم، من در دو کلاسِ دهم مسأله را مطرح کردم و با هم حل کردیم). فرض کنیم حلزونی در یک سرِ یک نوارِ لاستیکی قرار گرفته است و به طرفِ دیگرِ نوار—که به شکلِ خطی مستقیم است—حرکت می‌کند. طولِ نوار یک‌ کیلومتر است و سرعتِ حلزون یک سانتی‌متر در ثانیه. (پس حلزون اگر بخواهد بی‌توقف مسیرِ مستقیمِ یک‌کیلومتری را طی کند صدهزار ثانیه طول خواهد کشید.) تا اوضاع سخت‌تر بشود، بیایید فرض کنیم که نوارِ لاستیکی کِش می‌آید: نوار، به شکلی همگن، در پایانِ هر ثانیه یک‌ کیلومتر طولانی‌تر می‌شود: پس بعد از یک ثانیه طولِ نوار می‌شود دو کیلومتر، بعد از دو ثانیه می‌شود سه کیلومتر، و غیره. آیا حلزون به انتهای مسیر می‌رسد؟ جواب این است که بله!

چرا؟

در مدتِ یک ثانیه‌ی اول، حلزون مجموعاً 0.00001 از طولِ اولیه‌ی مسیر را طی می‌کند (یعنی نسبتِ راهی که رفته به کلّ راه  ⁵⁻10 است)؛ اما چون در پایانِ ثانیه‌ی اول طولِ مسیر یک کیلومتر اضافه شده است و شده است دو کیلومتر، نسبتِ راهی که حلزون طی کرده است به کلّ طولی که مسیر در پایانِ ثانیه‌ی اول دارد عبارت است از  ⁵⁻10*½.  حلزون در یک ثانیه‌ی دوم باز یک‌ سانتی‌متر جلو می‌رود، و بنابراین کلّ مسیری که از ابتدای حرکت تا پایانِ ثانیه‌ی دوم طی می‌کند دو سانتی‌متر است؛ چون در پایانِ ثانیه‌ی دوم طولِ مسیر سه کیلومتر شده است (مسیر کِش آمده است)، پس در پایانِ ثانیه‌ی دوم نسبتِ مسیری که حلزون طی کرده است به کلَ مسیر برابر است با   ⁵⁻10*⅓ +   ⁵⁻10*½. در پایانِ ثانیه‌ی nام، حلزون این کسر از مسیر را طی کرده است:

  (½)(10⁻⁵) + (⅓)(10⁻⁵)+ (¼)(10⁻⁵)+…+ (1/n)(10⁻⁵).

آیا امیدی هست که، با زیادشدنِ n، این مقدار بیش از 1 بشود؟ (یادمان هست که چیزی که در سطرِ بالا آمده نسبتِ مسافتِ طی‌شده به کلّ مسافت است.) خُب، از  ⁵⁻10 اگر فاکتور بگیریم می‌بینیم سؤال‌مان این است: آیا امیدی هست که، با زیادشدنِ n،

(10^-5)(½ + ⅓ + ¼ + … + 1/n)

بیشتر از 1 بشود؟ جواب این است که بله، چرا که، با زیادشدنِ n، مقدارِ داخلِ پرانتز می‌تواند از هر مقدارِ ازپیش‌تعیین‌شده‌ای بیشتر بشود (در اینجا برای ما مهم است که از صدهزار بیشتر بشود). پس حلزون قطعاً به انتهای نوار خواهد رسید.

اینکه آیا می‌رسد یا نه چیزی است که اثبات‌اش سخت نیست (ریاضیدانان می‌گویند که رشته‌ی همسازْ واگرا است).* موضوع را اگر عجیب می‌یابیم شاید کمکی کند وقتی توجه کنیم که اگرچه مسیر طولانی و طولانی‌تر می‌شود، اما حلزون هر بار که به عقب نگاه کند توجه خواهد کرد که مقداری که از نقطه‌ی شروع فاصله گرفته است بیشتر از آنی است که خودش حرکت می‌کرد اگر که مسیر کش نمی‌آمد.

 * اثباتِ اینکه مقدارِ داخلِ پرانتز دیر یا زود از هر عددی بزرگ‌تر می‌شود آسان است. جمله‌ی اول را فعلاً کنار بگذاریم. مجموعِ دو جمله‌ی بعدی (یعنی جمعِ ⅓ و ¼) بیشتر است از ¼ + ¼، یعنی بیشتر از ½ است. مجموعِ چهار جمله‌ی بعدی (از یک‌پنجم تا یک‌هشتم) بیش از مجموعِ چهار تا یک‌هشتم است، یعنی بیشتر از ½ است. و به همین ترتیب. یعنی آنچه در پرانتز داریم بزرگ‌تر است از تعدادی ½. پس n  را اگر به اندازه‌ی کافی بزرگ بگیریم، آنچه در پرانتز است از هر عددِ ازپیش‌تعیین‌شده‌ای بزرگ‌تر می‌شود.